Antrakoza nastaje zbog udisanja ugljene prašine. Taloženje prašine u plućima dovodi do nakupljanja makrofaga natovarenih (krcatih) česticama prašine oko bronhiola (ugljene pjege), što katkad uzrokuje fokalni bronhiolarni emfizem. Antrakoza obično ne izaziva nikakve simptome, ali može napredovati i prijeći u progresivnu masivnu fibrozu (PMF) sa oštećenom funkcijom pluća. Dijagnoza se temelji na radnoj anamnezi i nalazima RTG-a pluća. Liječenje je uglavnom potporno (simptomatsko).
(Vidi također Prikaz plućnih bolesti izazvanih vanjskim čimbenicima.)
Etiologija
Antrakoza je posljedica kroničnog udisanja prašine koja dolazi iz ugljena bogatog ugljikom (antracit i bitumen) i rijetko grafita, u pravilu nakon ≥ 20 godina ekspozicijskog staža. Udisanje silicija koji se nalazi u ugljenu može također pridonijeti kliničkoj slici.
Patofiziologija
Alveolarni makrofagi progutaju čestice prašine, oslobađaju citokine koji potiču upalu i skupljaju se u plućnom intersticiju oko bronhiola i alveola (ugljene pjege). Nakupljanjem kolagena počinje stvaranje ugljenih čvorića, dok se fokalni emfizem razvija uslijed slabljenja i dilatacije zidova bronhiola. Fibroza se može razviti, ali obično u blizini ugljenih pjega. Narušavanje plućne arhitektonike, bronhoopstrukcija i oštećenje plućne funkcije obično su blagog stupnja, ali mogu biti izrazito destruktivni kod nekih bolesnika.
Dva oblika antrakoze su opisana:
-
jednostavna, s pojedinačnim ugljenim pjegama
-
komplicirana, s ugljenim pjegama i progresivnom masivnom fibrozom (PMF) koje se međusobno stapaju
Jednostavni tip antrakoze prelazi u progresivnu masivnu fibrozu u oko 1–2% slučajeva godišnje. Nedavno je brza progresija i prelazak antrakoze u PMF prepoznat kod mladih rudara, posebno u istočnom državama SAD-a.
U tim slučajevima, čvorići se stapaju i tvore crne, gumaste mase u parenhimu obično u gornjim posteriornim plućnim poljima. Ove mase mogu razoriti krvne žile i dišne putove ili mogu kolikvirati stvarajući šupljine (antrakotične kaverne). PMF se može razviti i napredovati i nakon prestanka izlaganja ugljenoj prašini. Unatoč sličnosti PMF-a izazvanog ugljenom i silikoznih konglomerata, razvoj PMF-a u rudara nije povezan sa sadržajem silicija u uglju. Međutim, izlaganje siliciju koji se nalazi u uglju je potrebno za napredovanje i prelazak antrakoze u PMF, dok ekspozicija samo grafitu može izazvati antrakozu, ali ne i progresiju i prelazak u PMF.
Mali postotak bolesnika s antrakozom razvije difuznu plućnu fibrozu.
Komplikacije
Povezanost antrakoze i reumatoidnog artritisa (RA) je dobro poznata. Nije jasno da li antrakoza čini rudare sklonima razvoju RA, ili RA predstavlja poseban oblik bolesti kod pacijenata s antrakozom, odnosno mijenja li RA reakciju rudara na ugljenu prašinu. Brojni okrugli noduli u plućima koji se stvaraju u relativno kratkom vremenskom roku (Caplanov sindrom) predstavljaju imunopatološki odgovor povezan s reumatoidnom dijatezom. Histološki nalikuju reumatoidnim čvorovima, ali je u perifernim dijelovima izražena akutna upala.
Bolesnici s antrakozom imaju neznatno povećan rizik za razvoj aktivne TBC i drugih ne-TBC mikobakterijskih infekcija. Slaba je povezanost između antrakoze i progresivne sistemske skleroze i karcinoma želuca.
Simptomi i znakovi
Antrakoza obično ne izaziva simptome. Većina kroničnih plućnih simptoma kod rudara obično je posljedica drugih stanja, kao što su bronhitis izazvan industrijskim zagađenjem ugljenom prašinom ili emfizem uzrokovan pušenjem. Kašalj može postati kroničan problem kod rudara čak i nakon što napuste radno mjesto, čak i kod nepušača.
PMF dovodi do progresivne dispneje. Crni sputum (melanoptiza) je rijedak, a nastaje uslijed prodora rupturiranih kolikviranih nodoznih infiltrata u dišne putove. PMF obično vodi do plućne hipertenzije sa zatajenjem desnog ventrikula i respiratorne insuficijencije.
Dijagnoza
Dijagnoza antrakoze temelji se na radnoj anamnezi o ekspoziciji ugljenoj prašini i nalazu RTG snimke pluća ili CT-a toraksa.
Kod bolesnika s antrakozom RTG snimak pluća ili CT toraksa otkriva difuzne, male, okruglaste sjene ili čvoriće. Pronalazak barem jednog zasjenjenja > 10 mm ukazuje na PMF. Specifičnost rendgenskih snimaka prsnog koša za PMF je niska jer trećinu lezija proglašenih kao PMF ustvari su malignitet, ožiljci ili druge lezije. CT toraksa je senzitivniji i specifičniji nego radiogram pluća za otkrivanje stopljenih čvorića, rane PMF i kavitacija.
Za difuznu plućnu fibrozu karakteristične su retikularne sjene, pretežno u donjim režnjevima. Zabilježene su i promjene poput saćastih pluća.
Testovi za ispitivanje plućne funkcije su nespecifični, ali mogu otkriti bolesnike u kojih se razvio opstruktivni, restriktivni ili kombinirani poremećaj ventilacije. Budući da se kod nekih bolesnika s opsežnom jednostavnom antrakozom i kod nekih s kompliciranom antrakozom može naći poremećaj razmjene plinova, preporučuje se na početku bolesti odrediti (DLco) i plinove u arterijskoj krvi (ABS) u mirovanju i u naporu te kasnije vršiti periodične kontrole.
Budući da su pacijenti s antrakozom često bili izloženi prašini silicijevog dioksida i ugljenoj prašini, obično se vrše kontrolni pregledi za TBC. Bolesnicima s antrakozom trebalo bi jednom godišnje uraditi tuberkulinski kožni test (PPD). Osobama s pozitivnim rezultatima testa za potvrdu TBC-a treba uraditi kulture sputuma i citologiju, CT toraksa i bronhoskopiju.
Liječenje
Terapija je rijetko neophodna kod jednostavne antrakoze, iako se preporučuje prestanak pušenja i budnost u smislu razvoja TBC. Bolesnici s plućnom hipertenzijom i/ili hipoksemijom trebaju oksigenoterapiju.
Plućna rehabilitacija može donekle pomoći radnicima koji imaju teža oštećenja u izvršavanju svakodnevnih aktivnosti. Radnicima s antrakozom, posebno onima koji imaju PMF, mora se ograničiti ekspozicija, osobito ako su u pitanju visoke koncentracije prašine. TBC se liječi u skladu s trenutnim preporukama.
Prevencija
U preventivne mjere spadaju prekid ekspozicije ugljenoj prašini, prestanak pušenja te cijepljenje protiv pneumokoka i influence (gripe). Antrakoza se može spriječiti tako što se neće dozvoliti kontakt ugljene prašine s licem. Unatoč odavno propisanim mjerama predostrožnosti, ekspozicija se i dalje događa u rudnicima, što je dovelo do povećanja stope bolesti, uključujući teške oblike.
Zaštitne maske za disanje s filtrom pružaju samo ograničenu zaštitu.
Ključne poruke
-
Antrakoza je posljedica kroničnog udisanja prašine koja dolazi iz ugljena bogatog ugljikom (antracit i bitumen) i rijetko grafita, u pravilu nakon ≥ 20 godina ekspozicijskog staža.
-
Većina bolesnika ima jednostavnu antrakozu, s malim, asimptomatskim čvorovima vidljivim na radiološkim snimkama.
-
Kod nekih bolesnika s antrakozom razvije se progresivna masivna fibroza, s pogoršanjem plućne funkcije, dispnejom i izraženim promjenama na radiološkim snimkama.
-
Dijagnoza se temelji na radnoj anamnezi s podacima o ekspoziciji, kao i na nalazima radioloških slikovnih pretraga.
-
Terapija je potporna (simptomatska), prestanak pušenja i ograničavanje ili zabrana daljnje ekspozicije.